ગુજરાતની નદીઓ

ગુજરાતની નદીઓ

નર્મદા નદી ગુજરાત ની સૌથી મોટી નદી છે, તેના પછી તાપી અને સાબરમતી નદી કે જે ગુજરાતમાં લાંબો વિસ્તાર આવરી લે છે. જ્યારે સાબરમતી ગુજરાતની સૌથી લાંબી નદી છે. સરદાર સરોવર યોજના નર્મદા નદી પર બનાવામાં આવી છે. નર્મદા નદી કે જે ૧૩૧૨ કિમી લાંબી છે તે ભારત ના મધ્ય માંથી બે ભાગલા પાડે છે. નર્મદા, તાપી, મહી માત્ર આ ત્રણ નદીઓ ભારતમાં પૂર્વથી પશ્ચિમમાં વહે છે. સાબરમતી નદી પર રીવરફ્રન્ટ યોજના બની છે.



અંબિકા નદી  -

   ભારત દેશના ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલા ડાંગ અને નવસારી જિલ્લાઓની મહત્વની નદી છે.અંબિકા પશ્ચિમ દિશા તરફ વહેતી નદીઓ પૈકીની એક મહત્‍વની નદી છે. આ નદીનો સ્‍ત્રાવક્ષેત્ર ગુજરાત અને મહારાષ્‍ટ્ર રાજ્યમાં આવેલો છે. આ નદી મહારાષ્ટ્ર રાજયમાં આવેલા નાસિક જિલ્‍લાના સુરગાણા તાલુકામાં આવેલા કોટાંબી ગામ નજીકથી સાપુતારાના ડુંગરોમાથી નીકળે છે અને નવસારી જિલ્લાના બીલીમોરા નજીક અરબ સાગરમાં ભળી જાય છે. આ નદી ૧૩૬ કિલોમીટર જેટલુ અંતર કાપી અરબી સમુદ્રમાં ભળે છે. આ નદીનો પરિસર ર૦° ૧૩° થી ર૦° પ૭° ઉત્તર અક્ષાંસ વચ્‍ચે અને ૭રં° ૪૮° થી ૭૩° પૂર્વ રેખાંશ વચ્‍ચે આવેલ છે, જેનો સ્‍ત્રાવ ક્ષેત્ર વિસ્‍તાર ર,૮૧પ ચોરસ કિલોમીટર જેટલો છે. આ પરીસરમાં ગુજરાત રાજ્યના નવસારી, ડાંગ અને સુરત જિલ્લાનો તેમજ મહારાષ્‍ટ્રના નાસિક જિલ્‍લાના થોડાક ભાગનો સમાવેશ થાય છે. આ નદીમાં તેની ઉપનદીઓ પૈકી મહત્વનું યોગદાન આપતી ખાપરી, કોસખાડી, વોલણ નદી, ખરેરા નદી તેમ જ કાવેરી નદી ભળી જાય છે. અંબિકા નદીના કિનારા પર સાકળપાતળ, નાનાપાડા, બારખાંધ્યા, રંભાસ, વઘઇ, ડુંગરડા, વાટી, કાળાઆંબા, સરા, પદમડુંગરી, ઉનાઇ, સિણધઇ, વહેવલ, ઉમરા, કાંકરીયા, જોગવાડ, બોરીઆચ, વેગામ, પીંજરા, ઇચ્છાપોર, માણેકપોર, ગડત, સોનવાડી, અજરાઈ, કછોલી, તલોધ, હાથિયાવાડી, ધમડાછા, બીલીમોરા વગેરે ગામો આવેલાં છે.

ઓઝત નદી   -

  ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલ ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારના જુનાગઢ પંથકમાં આવેલી નદી છે. નદીની લંબાઇ ૧૨૫ કિમી છે અને સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૩૧૮૫ ચો.કિમી છે.^[૨]ઓઝત નદી વિસાવદર પાસેથી નીકળીને ટુકડા ગોસા પાસે અરબી સમુદ્રને મળે છે.આ નદી પર બાદલપુર પાસે બંધ-સિંચાઇ યોજના પણ આવેલી છે. આ ઓઝત બંધ ૨૫ દરવાજાઓ ધરાવે છે.

ઓઝત નદીના કાંઠે આવેલાં ગામો

ખિજડીયાબાદલપુરબામણાસાધણકુલીયાઆણંદપુર અને નાગલપુરગાંઠીલાબાલાગામનવાગામબેલાભગવાન સ્વામિનારાયણે અહીં ઘણી વાર સ્નાન કર્યું હોવાથી સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયનાં અનુયાયીઓએ માટે તેનું સવિશેષ મહત્વ છે.

કંકાવટી નદી 

પશ્ચિમ ભારતના ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલી નદી છે. આ નદીનું ઉદ્ગમ સ્થાન ભીમપુર ગામ નજીક છે અને તે કચ્છના અખાતને મળે છે. તેની મહત્તમ લંબાઇ ૪૦ કિમી છે. આ નદીનો કુલ સ્ત્રાવક્ષેત્ર વિસ્તાર ૩૯૨ ચોરસ કિમી છે.આ નદી પર ખારુઆ (તા. અબડાસા) પાસે કંકાવટી જળાશય યોજના હેઠળ બંધ આવેલો છે.

કીમ નદી

  ગુજરાત રાજ્યમાં નેત્રંગ તાલુકામાં આવેલ સાતપુડાના ડુંગરોમાં આવેલ ઝરણાવાડી ગામ પાસેથી નીકળીને ખંભાતનાં અખાતને મળે છે. આ નદીની લંબાઈ ૧૦૭ કિમી છે અને સ્ત્રાવ વિસ્તાર ૧,૨૮૬ ચો.કિમી છે.કીમ નદી એ નર્મદા અને તાપી નદીઓની વચ્ચે વહેતી નદી છે. ટોકરી નદી અને ઘંટા નદી તેની મુખ્‍ય શાખા નદીઓ છે.

કીમ નદી પર આવેલ ગામો

ડહેલીદેસાડકોસાડીઅસારમાલીંબડાશેઠીમોટી નરોલીકીમ આમલીઇલાવકાંટિયાજાળ

ઘેલો નદી  

ફુલઝર ગામ પાસે જસદણ પર્વતમાંથી નીકળીને ગઢડા ગામમાં થઇને અને અરબી સમુદ્રને મળે છે. નદીની કુલ લંબાઇ ૧૧૮ કિ.મી. છે અને સ્‍ત્રાવક્ષેત્ર ૬૨૨ ચો. કિ.મી. છે. આ નદી પર ઘેલો સોમનાથ અને ઘેલો ઇતરીયા બે જળબંધો આવેલા છે, જેમનો સ્‍ત્રાવક્ષેત્ર અનુક્રમે ૬૦ ચો. કીમી. અને ૧૦૪ ચો. કિમી. છે. આ નદી સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ માટે મહત્વનું સ્થળ છે. એવું કહેવાય છે કે ભગવાન સ્વામીનારાયણે પોતે આ નદીમાં ઘણી વખત સ્નાન કર્યું હતું.

સંત માંડવ્ય મુની એ ઘેલા સોમનાથ નજીક ફુલઝર જંગલમાં ગાઢ તપ શરૂ કર્યું હતું. ઘણાં વર્ષોની તપસ્યા પછી, માંડવ્ય મુનીએ પવિત્ર ગંગાને પોતાની પાસે અવતરવા કહ્યું જેથી તેઓ તપની પૂર્તિ કરી શકે છે. પરંતુ, ગંગા તેમની સમક્ષ તરફ પ્રગટ ન થઇ. આનો બદલો લેવા માટે મુનીએ વામનનું તપ શરૂ કર્યું અને વામન મુનિ સમક્ષ પ્રગટ થયા અને પૃથ્વીને પોતાના બળથી લાત મારી ગંગાને પ્રગટ થવા મજબૂર કરી. ગંગા ઉન્મત રીતે પ્રગટ થઇ અને તેથી ઘેલો નદીને "ઉન્મત ગંગા" પણ કહે છે.



 દમણગંગા 

પશ્ચિમ ભારતમાં આવેલી નદી છે. આ નદી પશ્ચિમ ઘાટમાંથી આવી અને અરબી સમુદ્રમાં મળે છે. આ નદી ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્ર એમ બે રાજ્યોમાં અને દમણ અને દીવ તથા દાદરા અને નગરહવેલી એમ બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં વહે છે. વાપી, દાદરા અને સેલ્વાસ જેવા ઔદ્યોગીક શહેરો આ નદીના ઉત્તર કાંઠે વસેલા છે. દમણ આ નદીને બંન્ને કાંઠે વસેલું છે. આ નદી વાપી શહેરને પીવાનું પાણી પુરું પાડે છે.



                        નર્મદા 

 મધ્ય ભારતમાં આવેલી નદી છે. નર્મદા ઉત્તર ભારતના ગંગા-યમુનાના ફળદ્રુપ પ્રદેશ તથા દક્ષિણ ભારતના દખ્ખણના ઉચ્ચપ્રદેશ વચ્ચેની ભૌગોલીક સીમા પણ છે. નર્મદા નદીની લંબાઈ ૧૨૮૯ કી.મી. છે. નર્મદા નદીનું મૂળ મધ્ય પ્રદેશ રાજ્યના અમરકંટક પર્વતમાં આવેલું છે. સાતપુડા પર્વતમાળાના ઊદ્ગમ સ્થાને આવેલા મંડલા પહાડો વચ્ચેથી પસાર થતી નર્મદા જબલપુર નજીક આરસના ખડકો કોતરી વિંધ્યાચલ અને સાતપુડા પર્વતમાળાની ખીણમાંથી વહે છે. ગુજરાત રાજ્યમાં પ્રવેશ કરતા પહેલા થોડાંક અંતર માટે આ નદી મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના ભાગમાંથી પણ વહે છે. અંતે ભરૂચ નજીક ખંભાતના અખાતમાં અરબી સમુદ્રને મળે છે. ભરૂચ શહેર નર્મદા નદીના કિનારે આવેલું છેલ્લું મોટું શહેર છે.

નર્મદા નદીનું પાણી સાતપુડા પર્વતમાળામાંથી વહેતા ઝરણાઓમાંથી વહે છે, જ્યારે વિંધ્યાચળ પર્વતમાળામાંથી નીકળતા ઝરણાઓ ગંગા કે યમુનામાં મળે છે. નર્મદામાં મળી જતી નદીઓમાં સૌથી મોટી નદી તવા નદી છે જે મધ્ય પ્રદેશના હોશંગાબાદ જિલ્લાના બંદ્રા ગામ નજીક નર્મદાને મળે છે. મધ્ય પ્રદેશ અને મહારાષ્ટ્ર પસાર કર્યા પછી નર્મદા ગુજરાતના ફળદ્રુપ પ્રથમ નર્મદા જિલ્લામાં અને ત્યારબાદ ભરૂચ જિલ્લામાં પ્રવેશ કરે છે. ભરૂચ શહેર નજીક ૨૦ કી.મી.ના ફળદ્રુપ મુખત્રિકોણ નજીક તે ખંભાતના અખાત ખાતે પ્રવેશ કરે છે. નર્મદા નદીનો ઉપયોગ સિંચાઈ તથા વાહનવ્યવહાર માટે થાય છે. ચોમાસા દરમ્યાન ભરૂચ તથા અન્ય ભાગોમાં નાની મોટી હોડીઓ/વહાણોની મદદથી વાહનવ્યવહાર ચાલે છે.

નર્મદા જિલ્લાના કેવડીયા કોલોની નજીક કરોડો રૂપિયાના ખર્ચે સરદાર સરોવર બંધનો પ્રોજેક્ટ નિર્માણ પામ્યો છે. બંધની ઊચાઇ ૧૩૦ મીટર છે. આ બંધ ૧૨૧ મીટર સુધી બંધાતા ગુજરાતના લોકોનુ સ્વપ્ન સફળ થયું છે. આ યોજના દ્વારા નર્મદાનું પાણી સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ તથા ઉત્તર ગુજરાતમાં પહોંચાડાઇ રહ્યું છે. મધ્ય પ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર છત્તીસગઢ તથા રાજસ્થાનને પણ પાણી તથા વિજળી પહોચાડવામાં આવશે. સરદાર સરોવર બંધ તેની પર્યાવરણ પરની અસરને કારણે વિવાદોમાં સપડાયો હતો. મેધા પાટકર તથા અરૂંધતી રોય બંધ વિરોધી ચળવળના આગેવાનો છે. મેધા પાટકરની નર્મદા બચાઓ આંદોલન બંધનું કામ અટકાવવાની પહેલ પણ કરી હતી પરંતુ ૧૯૯૯માં ભારતના સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયે સરકારને બંધ ઝડપભેર સમાપ્ત કરવાનો ચુકાદો આપ્યો અને બંધને રોકવાની પહેલને વખોડી કાઢી હતી.
ગંગા નદી પછી નર્મદા દેશની સૌથી પવિત્ર નદી ગણાય છે.નર્મદા નદીનું પ્રાચીન નામ રેવા છે.હિંદુ ધર્મ પ્રમાણે, નર્મદા ૭ કલ્પોથી વહે છે.આ નદી ગુજરાતમાં હુકમેશ્વર પાસેથી પ્રવેશે છે.કુદરતી પ્રક્રીયાથી ઘસાઈને બનેલા નર્મદા કાંઠાના પથ્થરો ને બનાસ કહેવાય છે જે શીવલીંગ તરીકે પણ પૂજાય છે. તમિલનાડુ રાજ્યના તાંજોરમાં આવેલા અને દક્ષિણના મહાન રાજા રાજરાજા ચોલાએ બનાવેલા બૃહદેશ્વર મંદિરમાં સૌથી મોટું બનાસ-શીવલીંગ સ્થાપિત છે.નર્મદા નદીને કાંઠે શ્રી આદી શંકરાચાર્ય તેમના ગુરૂ ગોવિંદ ભગવત્‌પાદને મળ્યા અને દિક્ષા ગ્રહણ કરી હતી.ચાલુક્ય રાજા પુલકેશી બીજાએ નર્મદા નદીને કાંઠે સમ્રાટ હર્ષવર્ધનને હરાવ્યો હતો.નર્મદા નદી ની સૌથી પુણ્યદાયક પૂજા તે નર્મદા નદીની પરિક્રમા છે. જેમાં યાત્રળુઓ સમુદ્રથી નર્મદાના એક કાંઠે ચાલવાનું ચાલુ કરી નર્મદાના મુખને ફરીને ચાલતા બીજા કાંઠે છેક સમુદ્ર પર આવે છે. આ યાત્રા કરતાં આશરે એક થી બે વર્ષ લાગે છે.જબલપુરમાં ચિત્રકળાનું શિક્ષણ આપતા જાણીતા ચિત્રકાર અમૃતલાલ વેગડે નર્મદાની પરિક્રમા પગપાળા ચાલીને કરેલી છે. તેમણે આ યાત્રાના વર્ણનો ખૂબ જ રસભર લખ્યા છે, જે પુસ્તકો રૂપે ઉપલબ્ધ છે.નર્મદા નદી સંશોધન માટે પણ મહત્વની છે. તેની ખીણમાંથી રાજાસોરસ નામનાં ડાયનાસોરનાં અવશેષો મળી આવેલાં છે.

પાર નદી  -

પશ્ચિમ ભારતના ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલી નદી છે. નદીનું ઉદ્ગમ સ્થાન ભેરવી ગામ પાસે છે. તેની લંબાઇ ૫૧ કિમી છે. આ નદીનું કુલ સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૯૦૭ ચોરસ કિમી (૩૫૦ ચોરસ માઈલ) છે. તે વલસાડ જિલ્લામાં થઇને અરબી સમુદ્રને મળે છે. આ નદીના કાંઠે અતુલ ગામ આવેલું છે. અંગ્રેજોના સમયમાં બાંધેલો એક પુલ અહીં આવેલો છે.

બ્રાહ્મણી નદી 

  ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર પ્રાંતમાં આવેલા મોરબી જિલ્લાના હળવદ તાલુકામાં આવેલી છે. આ નદી મુળી તાલુકાના ધોળીયા ગામ પાસેથી નીકળી હળવદ તાલુકામાંથી પસાર થઇ કચ્‍છના નાના રણને મળે છે. આ નદીના પટમાંથી રેતી પુષ્કળ પ્રમાણમાં મળે છે અને બાંધકામ માટે સારી ગુણવત્તા ધરાવે છે અને આ નદી લાંબી અને ખુબ પહોળી પણ છે. નદીના કાંઠે રાયસંગપુર, મયુરનગર, ધનાળા, મિયાણી, કેદાર, અજીતગઢ, ટીકકર, ગોલાસણ જેવાં અનેક ગામો વસેલાં છે. બ્રાહ્મણી નદીની કુલ લંબાઇ ૭૫ કિમી છે અને સ્‍ત્રાવક્ષેત્ર ૯૦૦ ચોરસ કિમી છે. બ્રાહ્મણી નદી પર બ્રાહ્મણી-૧ અને બ્રાહ્મણી-૨ બંધ અનુક્રમે ૪૮ કિમી અને ૬૧ કિમીના અંતરે આવેલા છે અને તેમના સ્‍ત્રાવક્ષેત્ર અનુક્રમે ૬૯૧ ચોરસ કિમી અને ૮૫૧ ચોરસ કિમી છે.નદી ઉપર બાંધવામાં આવેલા બ્રાહ્મણી-૧ બંધની બાજુમાં સુન્દરી ભવાની તીર્થધામ આવેલ છે. જે માથક ગામથી ૮ કિમી દુર આવેલ છે. આ નદીના કાંઠે પાંડવોનું પવિત્ર કેદારધામ પણ આવેલું છે.

ભોગાવો નદી 

ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં આવેલી મહત્વની નદી છે. આ નદી મુખ્યત્વે સુરેન્દ્રનગર જિલ્લામાંથી પસાર થાય છે. આ નદી પર ધોળી ધજા સિંચાઇ યોજના બનાવવામાં આવેલી છે.

ભોગાવો નદીના કાંઠા પર આવેલાં ગામો તથા શહેરો -

સુરેન્દ્રનગરમુળીલીંબડી

             મહી નદી

   પશ્ચિમ ભારતમાં આવેલી એક નદી છે. તે મધ્ય પ્રદેશમાંથી નીકળીને રાજસ્થાનના વાગડ વિસ્તારમાં થઇને ગુજરાતમાં દાખલ થાય છે અને અરબી સમુદ્રમાં ભળી જાય છે. તે નર્મદા અને તાપી નદીઓની જેમ પશ્ચિમ દિશામાં વહેતી એક નદી છે. જ્યારે મોટાભાગની ઉચ્ચપ્રદેશની નદીઓ પૂર્વ દિશામાં વહીને બંગાળના અખાતમાં ભળે છે.મહી નદીનું ચોક્કસ ઉદ્ભવ સ્થાન મિન્ડા ગામ છે, જે મધ્ય પ્રદેશના ધાર જિલ્લામાં આવેલું છે. 
મહી નદીના કાંઠે સંખ્યાબંધ ધાર્મિક સ્થળો આવેલા છે. તે તેના વિશાળ પટના કારણે મહી સાગર તરીકે પણ જાણીતી છે. ગુજરાતમાં મહી સાગર જિલ્લો મહી નદીના નામ પરથી બનાવવામાં આવેલો છે.

બાંસવારા બંધ - મહી નદી પર રાજસ્થાનમાં બાંસવારા નજીક બંધ આવેલો છે. ગુજરાતને મોટાભાગે આ બંધમાંથી પાણી મળે છે. આ બંધને ૧૬ દરવાજા આવેલા છે. બંધના સરોવરમાં ઘડિયાલ, મગર અને કાચબાઓની જીવસૃષ્ટિ રહેલી છે.

  

કડાણા બંધ  - કડાણા બંધ ૧૯૭૯ની સાલમાં સિંચાઇ અને જળવિદ્યુતના હેતુ સર બાંધવામાં આવ્યો હતો.

                      માલણ નદી  

પશ્ચિમ ભારતના ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલી નદી છે. માલણ નદીનું ઉદ્ગમ સ્થાન મોરધારા ટેકરીઓમાં છે અને તે અરબી સમુદ્રને મળે છે. નદીની મહત્તમ લંબાઈ ૪૪ કિમી છે અને તેનો સ્ત્રાવક્ષેત્ર વિસ્તાર ૩૩૨ ચોરસ કિમી છે. આ નદી પર માલણ બંધ આવેલો છે, જેનો સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૧૨૨ ચોરસ કિમી છે.

                       રંઘોળી નદી 

  ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં આવેલા ભાવનગર જિલ્લામાં આવેલી એક નદી છે. આ નદી ઉમરાળા તાલુકાની લોકમાતા ગણાય છે. આ નદી પર આવેલા રંઘોળા ગામ નજીક ભાવસાગર ડેમ બાંધવામાં આવેલો છે.

 રંઘોળી નદીના કિનારા પર આવેલાં ગામો
રંઘોળાલંગાળાદેવળીયાચોગઠ

                            રૂપેણ નદી

   ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજયમાં વહેતી એક નદી છે. આ નદી ઉત્તર ગુજરાતની મહત્વની નદીઓ પૈકીની એક ગણાય છે. રૂપેણ નદી કુંવારી નદી ગણાય છે, કારણ કે આ નદીનું પાણી સમુદ્રમાં નથી મળી જતું પરંતુ, કચ્છના નાના રણમાં જ સમાય જાય છે. આ નદી તારંગાના પર્વતોમાંથી નીકળીને સાબરકાંઠા, મહેસાણા અને પાટણ જિલ્લાઓમાં થઇને વહે છે.પુષ્પાવતી અને ખારી નદીઓ રૂપેણની જમણા કાંઠાની અને ખારી નદી ડાબા કાંઠાની મુખ્ય સહાયક નદીઓ છે.

રુપેણ નદીના કાંઠે આવેલાં ગામો

ખેરાલુફતેહપુર, જિ. પાટણદાંતીસણાછિઠયારડાઅલોડાપાંચોટ

                  હીરણ નદી 

પશ્ચિમ ભારતના ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલી નદી છે.  આ નદીનું ઉદ્ગમ સ્થાન ગીરના જંગલમાં આવેલી સાસણ ટેકરીઓમાં છે. તેની મહત્તમ લંબાઇ ૪૦ કિમી છે. નદીનો કુલ સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૫૧૮ ચોરસ કિમી છે. તેની મુખ્ય સહાયક નદીઓમાં સરસ્વતી નદી અને અંબાખોઇ ધારાનો સમાવેશ થાય છે. અસંખ્ય ફાંટાઓ હોવાને કારણે આ નદી મોટાભાગે તાલાલા પાસે વિલિન થઇ જાય છે. હીરણ નદીની આસપાસ જૈવિક વૈવિધ્ય અને માનવ વસવાટ વિકસ્યો છે. કમલેશ્વર બંધ (હીરણ-૧)  અને ઉમરેઠી બંધ આ નદી પર આવેલા મુખ્ય બંધો છે. આ નદી ગીરના પશ્ચિમ ભાગમાં વહે છે અને સમગ્ર વર્ષ દરમિયાન તે પર્યાવરણ માટે પાણીનો મુખ્ય સ્ત્રોત બની રહે છે.



                   આજી નદી 

ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યની મહત્વની નદી છે. આજી નદી રાજકોટ જિલ્લાના રાજકોટ તાલુકાના લોધિકા ગામ પાસેના ડુંગરામાંથી નીકળી, જામનગર જિલ્લાના જોડિયા તાલુકા નજીક કચ્છના અખાત (અરબી સમુદ્ર)માં ભળી જાય છે. કુલ ૧૦૨ કિલોમીટર લંબાઇ ધરાવતી આજી નદી રાજકોટ જિલ્લામાં ૬૩ કિલોમીટર અને જામનગર જિલ્લામાં ૪૨ કિલોમીટર જેટલો પ્રવાસ ખેડે છે. રાજકોટ શહેરને પીવાનું પાણી પુરું પાડતી આજી નદી પર ચાર નાના-મોટા બંધ બાંધવામાં આવેલા છે. જે પૈકી મુખ્ય બંધ આજી ડેમ રાજકોટ શહેર પાસે આવેલો છે. રાજકોટ શહેર મહાનગરપાલિકા દ્વારા આજી નદી જળશુધ્ધીકરણ યોજનાની શરુઆત કરવામાં આવી છે. આ ઉપરાંત રાજકોટ શહેર મહાનગરપાલિકા દ્વારા આજી નદીની આસપાસ પાકા પાળાનું બાંધકામ તેમ જ વૃક્ષોના વાવેતરનું કાર્ય પણ શરુ કરવામાં આવ્યું છે.

            ઊંડ નદી ‍(અથવા ઉન્ડ) 

ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં આવેલી એક મહત્વની નદી છે. આ નદીનું ઉદ્ગમ સ્થાન કાલાવડ નજીક લોધિકા ટેકરીઓ પર આવેલું છે. ઊંડ નદી જોડિયા નજીક કચ્છના અખાતમાં દરિયાને મળી જાય છે. આ નદી લગભગ ૮૦ કિલોમીટર જેટલી લાંબી છે. આ નદી પર ઊંડ-૧ અને ઊંડ-૨ એમ બે સિંચાઇ યોજનાઓ બનાવવામાં આવેલી છે. બાવની નદી, ફુલઝર નદી અને માનવર નદી ઊંડ નદીની ઉપનદીઓ છે. આ નદીના કાંઠા ઉપરનાં ગામોમાં ચેકડેમો પણ બાંધવામાં આવ્યા છે.

                               ઓરસંગ નદી

   મધ્ય પ્રદેશમાં થી નીકળી છોટાઉદેપુર નજીક ગુજરાતમાં પ્રવેશે છે. આગળ જતાં તે યાત્રાધામ ચાણોદ ખાતે નર્મદા નદીમાં ભળી જાય છે. તેના પહોળા પટમાં તરબૂચની ખેતી થાય છે. છોટાઉદેપુર, બોડેલી તથા પાવી-જેતપુર આ નદીના કિનારે વસેલું મુખ્ય નગરો છે. સુખી નદી આ નદીની ઉપનદી છે, જેના પર ડુંગરવાંટ ગામ પાસે બંધ બાંધી જળાશય બનાવવામાં આવેલ છે.

                            ઔરંગા નદી

   ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલા વલસાડ જિલ્લામાં આવેલી એક મહત્વની નદી છે. આ નદી ધરમપુરનાં જંગલોમાં થઇને વલસાડ શહેર અને બીજા કાંઠાના ગામડામાંથી વહેતી અરબ સાગરમાં મળી જાય છે. વલસાડનું નાનું અવિકસિત બંદર પણ આ નદી ને કિનારે આવેલું છે. માન નદી અને તાન નદી આ નદીની મુખ્ય ઉપનદીઓ છે. આ નદીની કુલ લંબાઈ ૯૭ કિલોમીટર અને સ્ત્રાવ વિસ્તાર ૬૯૯ ચોરસ કિ. મી. જેટલો છે.

ઔરંગા નદીના કિનારે આવેલાં ગામો

બામટીઆસુરાભાંભાનાંધઇભેરવીપીઠાકાંજણરણછોડલીલાપોરમોગરાવાડીવલસાડ



             કરજણ નદી

 ગુજરાતના નર્મદા જિલ્લાના રાજપીપળા પાસે આવેલી છે. આ નદી સુરત જિલ્લાના ઉમરપાડા તાલુકાના જંગલોમાંથી નીકળી, વડોદરા જિલ્લાના શિનોર તાલુકામાં આવેલા બરકાલ ગામ પાસે નર્મદા નદીમાં મળે છે.^[આ નદી ઉપર કરજણ બંધ નર્મદા જિલ્લાના નાંદોદ તાલુકામાં આવેલા જીતગઢ ગામ પાસે બાંધવામાં આવેલ છે, જેના જળાશયને કિનારે વિસલખાડી અને જૂના રાજ ખાતે વન વિભાગ દ્વારા પ્રવાસન કેન્દ્ર ઊભાં કરવામાં આવ્યાં છે. ડેડીયાપાડા વિસ્તારના સાતપુડાના જંગલોમાંથી નીકળતી તેરાવ નદી આ નદીની મુખ્ય ઉપનદી છે.



          કાળુભાર નદી 

 ગુજરાતમાં આવેલી નદી છે. આ નદી અમરેલી જિલ્લાના બાબરા પાસેના ચમારડી ગામ પાસેથી નીકળી ભાવનગર જિલ્લાના ચમારડી પાસેથી ભાલ વિસ્તાર માં પ્રવેશે છે અને છેવટે ૯૪ કિલોમીટર જેટલું અંતર કાપી ને ભાવનગર પાસે ખંભાતના અખાત ને મળે છે. આ નદીનું સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૧,૯૬૫ ચો. કિ.મી. છે. આ નદી પર ગઢડા તાલુકાના રાજપીપળા ગામ પાસે કાળુભાર બંધ આવેલ છે, જેનો સ્‍ત્રાવક્ષેત્ર ૬૬૭ ચો. કિ.મી. છે.

કાંઠા પર વસેલા ગામ અને શહેર

કપરડીદડવા (રાં)ચોગઠચમારડી ગામરાથળીઊમરાળારતનપુરભોજાવદર

                         ખારી નદી  

 ખારી નદી  એક સંદિગ્ધ શબ્દ છે અને ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યમાં ત્રણ અલગ-અલગ જગ્યાએ આ નદી આવેલી છે.

ખારી નદી (ઉત્તર ગુજરાત) - ગુજરાત રાજ્યના ઉત્તર ભાગમાં આવેલી એક મહત્વની નદી છે. આ નદી સાબરમતી નદીની ઉપ નદી છે.ખારી નદી (સૌરાષ્ટ્ર) - ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં પાલીતાણા નજીક આવેલી મહત્વની નદી છે.ખારી નદી (કચ્છ) - ગુજરાત રાજ્યના ક્ચ્છ જિલ્લામાં આવેલી મહત્વની નદી છે.

                          ઢાઢર નદી 

 ભારતના પશ્ચિમમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલી નદી છે. આ નદી પાવાગઢના ડુંગરમાંથી નીકળીને ખંભાતનાં અખાતને મળે છે. તેની મહત્તમ લંબાઇ ૧૪૨ કિમી છે. નદીનો કુલ સ્ત્રાવક્ષેત્ર વિસ્તાર ૪,૨૦૧ ચોરસ કિમી ‍(૧,૬૨૨ ચોરસ માઇલ) છે. આ નદી વિશ્વામિત્રી નદીની સહાયક નદી છે



         તાપી નદી 

મધ્ય ભારતની એક મહત્વની નદી છે, તેની લંબાઇ ૭૨૪ કિ.મી. છે. નર્મદા અને મહી નદી ઉપરાંત તાપી ત્રીજી એવી મોટી નદી છે જે પૂર્વથી પશ્ચિમ દિશામાં વહે છે.
તાપી નદી દક્ષિણ મધ્ય પ્રદેશના સાતપુડા પર્વતોની પૂર્વની હારમાળાઓમાંથી ઉદ્ભવે છે અને પશ્ચિમ દિશામાં વહેતી, મધ્ય પ્રદેશના નિતાર પ્રદેશમાં થઇને મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં દાખલ થાય છે. મહારાષ્ટ્રમાં એ ખાનદેશમાંથી વહેતી દખ્ખણના ઉચ્ચપ્રદેશ (પ્લેટો)ના વાયવ્ય ખૂણાના પ્રદેશ એટલે કે પૂર્વ વિદર્ભમાં દાખલ થાય છે અને આગળ ચાલતા એ દક્ષિણ ગુજરાતમાં થઇને અરબી સમુદ્રના ખંભાતના અખાતને જઇને મળે છે. ગુજરાતનું સુરત પણ તાપીના કિનારે જ આવેલું છે. મુગલ કાળ દરમ્યાન સુરત શહેરના મક્કા ઓવારા પરથી હજ પઢવા માટે જતા યાત્રીઓના જહાજો તાપી માર્ગે અરબી સમુદ્રમાં પ્રવેશતા હતા.

તાપી નદીનું ઉદ્‌ગમ સ્થાન બેતુલ જિલ્લાનું મુલતાઇ છે. મુલતાઇ શહેરનું સંસ્કૃત નામ મૂલતાપી છે. જેનો અર્થ થાય છે 'તાપીનું મૂળ'. તાપીનું પ્રાચીન નામ તાપ્તી અને સુર્યપુત્રી છે. થાઇલેન્ડમાં આવેલી તાપી નદીનું નામ ભારતની તાપી નદી ઉપરથી ઓગષ્ટ ૧૯૧૫માં પાડવામાં આવ્યું છે.

તાપી નદીના તટ પ્રદેશનો વિસ્તાર લગભગ ૬૫,૧૪૫ ચો.કિમીમાં ફેલાયેલો છે, જે ભારતના ક્ષેત્રફળના ૨% જેટલો છે. તાપી નદીનો તટ પ્રદેશ મહારાષ્ટ્ર (૫૧,૫૦૪ ચો.કિમી.), મધ્યપ્રદેશ (૯,૮૦૪ ચો.કિમી.) અને ગુજરાત (૩,૮૩૭ ચો.કિમી.)માં આવેલો છે. તાપીનો ઘણું કરીને મહારાષ્ટ્રના ઉત્તર અને પૂર્વના જિલ્લાઓ જેવા કે અમરાવતી, અકોલા, બુલઢાણા, વાસીમ, જલગાંવ, ધુળે, નંદુરબાર અને નાસિકમાં થઇને વહે છે. મધ્ય પ્રદેશના બેતુલ અને બુરહાનપુર તથા ગુજરાતના સુરત જિલ્લામાં પણ એનો તટ પ્રદેશ આવેલો છે. તાપી નદીમાં વરેલી નદીનું પાણી પણ આવે છે. તાપી નદી સુરત જિલ્લાનાં ડુમ્મસ ખાતે ખંભાતના અખાતને મળે છે.
  
ઉપનદીઓ
ગિરણા નદીપાંઝરા નદી - ધુલિયા જિલ્લામાં તાપી નદીમાં ભળે છે.વાઘુર નદીબોરી નદીઅનેર નદીઅમરાવતી નદી - ધુલિયા જિલ્લામાં માલપુર ગામ પાસે તાપી નદીમાં ભળે છે.અરુણાવતી નદી - શિરપુર જિલ્લામાં તાપી નદીમાં ભળે છે.ગોમાઈ નદી - નંદુરબાર જિલ્લામાં તાપી નદીમાં ભળે છે.વાકી નદી - ધુલિયા જિલ્લામાં તાપી નદીમાં ભળે છે.બુરાઈ નદી - ધુલિયા જિલ્લામાં તાપી નદીમાં ભળે છે.
તાપી નદી પર બે સિંચાઈ યોજના આવેલી છે:
. ઉકાઇ (તાપી જિલ્લામાં). કાકરાપાર (સુરત જિલ્લામાં)



              બનાસ નદી  

 ભારત દેશના ઉત્તર પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા રાજસ્‍થાન રાજ્યમાં આવેલી અરવલ્લી પર્વતમાળાની ગિરિકંદરાઓમાંથી નીકળે છે અને ગુજરાત રાજ્યના ઉત્તર ભાગમાં આવેલા બનાસકાંઠા જિલ્લામાં પ્રવેશ કરે છે અને અંતે કચ્‍છના નાના રણમાં મળી જાય છે. આ નદી દરીયાને બદલે રણમાં સમાઇ જતી હોવાના કારણે કુંવારી નદી તરીકે ઓળખાય છે. આ નદીની કુલ લંબાઇ ૨૬૬ કિ.મી. છે તેમ જ તેનો સ્ત્રાવ વિસ્તાર ૮,૬૭૪ ચોરસ કિ.મી. જેટલો છે. બનાસ નદીના પટમાં મુખ્યત્વે બટાકાની ખેતી કરવામાં આવે છે. બનાસ નદીનુ જુનુ નામ પણૉશા છે.

સીપુ નદી બનાસ નદીના જમણા કાંઠાની મુખ્ય ઉપનદી છે તથા ખારી નદી, ડાબા કાંઠાની મુખ્ય ઉપનદી છે. બનાસ નદીના ડાબા કાંઠા પર અન્ય પાંચ ઉપનદીઓ સુકલી નદી, બાલારામ નદી, સુકેત નદી, સેવરણ નદી અને બાત્રિયા નદી મળે છે.

બનાસ નદીના કાંઠા પર આવેલાં ગામો

દાંતીવાડાડીસાઅમીરગઢકામલપુર (ધરવડી)ધોળકડાઅદગામઅગિચણચાનીયાથરકસલપુરાડાવસભડથ

                            ધાતરવડી નદી 

 ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં આવેલી એક નદી છે. આ નદી ગીરના જંગલમાંથી નીકળી રાજુલા પાસેથી પસાર થતી જાફરાબાદ આગળ અરબી સમુદ્રમાં મળી જાય છે. આ નદી અમરેલી જિલ્લાની મહત્વની નદીઓ પૈકીની એક છે. આ નદીને કિનારે રાજુલા ઉપરાંત થોરડી, ખાખબાઈ, વીજપડી વગેરે ગામો આવેલાં છે. આ નદી પર બે બંધ બાંધવામાં આવેલા છે, જે ધાતરવડી-૧ બંધ અને ધાતરવડી-૨ બંધ તરીકે ઓળખાય છે.

                           નાગમતી નદી 

 પશ્ચિમ ભારતના ગુજરાતના કચ્છ જિલ્લાના ભારપર ગામ નજીકથી ઉદ્ભવતી નદી છે. તેની મહત્તમ લંબાઇ ૫૦ કિમી છે. નદીનો કુલ સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૧૩૫ ચોરસ કિમી છે. આ નદી પર ગજોડ ગામ નજીક ગજોડ જળાશય યોજના હેઠળ બંધ બાંધવામાં આવ્યો છે



                 પુર્ણા નદી

  ભારત દેશના ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલા ડાંગ, સુરત અને નવસારી જિલ્લાઓની મહત્વની નદી છે.^[૧] આ નદી મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાતની સરહદ પર આવેલી સહ્યાદ્રિ પર્વતમાળામાં પિપલદહાડ નજીકથી નીકળી, નવસારી જિલ્લાના મુખ્યમથક નવસારી નજીક અરબ સાગરમાં ભળી જાય છે. આ નદીમાં વાલ્મિકિ, ગિરા નદી ભળી જાય છે. પુર્ણા નદીના કિનારા પર લવચાલી, મહાલ, બુહારી, મહુવા, નવસારી વગેરે ગામો આવેલાં છે.

                               પુષ્પાવતી નદી 

 ઉદ્ગમસ્થાન ઉંઝા તાલુકામાં આવેલું છે. આ નદીના કાંઠા પર મોઢેરાનું સૂર્યમંદિર તેમજ મીરા-દાંતાર ‍(ઉનાવા) જેવાં સ્થળો આવેલા છે. પુષ્પાવતી નદી રૂપેણ નદીની સહાયક નદી છે અને બેચરાજી તાલુકામાં રૂપેણને મળી જાય છે.

                                 ફુલઝર નદી

  ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં આવેલી એક મહત્વની નદી છે. આ નદીનું ઉદ્ગમ સ્થાન કાલાવડ નજીક આવેલું છે. આ નદી ઊંડ નદી કે જે જોડીયા નજીક કચ્છના અખાતમાં દરિયાને મળી જાય છે તેની ઉપનદી છે. ઊંડ નદીની અન્ય ઉપનદીઓ બાવની નદી અને માનવર નદી છે.
આ નદીના કાંઠા ઉપરનાં ગામોમાં ચેકડેમો પણ બાંધવામાં આવ્યા છે.



                  ભાદર નદી 

 પશ્ચિમ ભારતના ગુજરાતમાં જસદણ નજીક આવેલી નદી છે. તેનો લંબાઇ ૨૦૦ કિમી સુધીની છે. નદીનો કુલ સ્ત્રાવ વિસ્તાર ૭,૦૯૪ ચોરસ કિમી (૨,૭૩૯ ચોરસ માઇલ) છે. ગોંડલી, છાપરવાડી, ફોફળ, ઉતાવળી, મોજ અને વેણુ ભાદર નદીના જમણાકાંઠાની મુખ્‍ય શાખાઓ છે અને વાસાવડી, સુરવા અને ગલોલીયા ડાંબા કાંઠાની મુખ્‍ય શાખાઓ છે. ભાદર નદી પર ૬૮ કિ.મી.ના અંતરે જેતપુર નજીક લીલાખા ગામે ભાદર-૧ અને ૧૦૬ કિ.મી.ના અંતરે નવગામ પાસે ભાદર-૨ બંધ બાંધેલા છે

                                         ભુખી નદી 

  ભારત દેશના પશ્ચિમમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલી નદી છે. આ નદી કચ્છ જિલ્લાના અંગીયા (તા. નખત્રાણા) ગામ પાસેથી નીકળે છે. તેના તટની મહત્તમ લંબાઇ ૨૮ કિમી છે. નદીનો કુલ સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૫૬ ચોરસ કિમી છે.આ નદી પર ભૂખી બંધ આવેલો છે.



                      મચ્છુ નદી

   ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશના મોરબી જિલ્લામાં વહેતી મહત્વની નદી છે. ૧૩૦ કિલોમીટર જેટલી લંબાઇ ધરાવતી આ નદી મોટે ભાગે મોરબી જિલ્લામાં પોતાનો પંથ કાપે છે. માર્ગમાં મચ્છુ નદીમાં બેણિયા, મસોરો, આસોઇ, ખારોડિયો, બેટી, લાવરિયો, અંધારી, મહા જેવી નાની નદીઓ ભળી જાય છે. આ નદીનો નિતાર પ્રદેશ (catchment area) લગભગ ૨,૫૧૫ ચોરસ કિલોમીટર જેટલો છે. મચ્છુ નદી જસદણ તાલુકાના દહીંસરા ગામ પાસેથી નીકળી રાજકોટ તાલુકા, વાંકાનેર તાલુકા, મોરબી તાલુકા થઇને અંતે માળિયા (મિ.) તાલુકાના હંજીયાસર ગામ પછી કચ્છના નાના રણમાં મળી જાય છે.

એકવાર મહાદેવજી ક્ષીર સાગરને કિનારે પાર્વતીજીને અગત્યનો ઉપદેશ આપી રહ્યા હતા. એમની નજીકમાં એક મગર થોડા સમય પહેલાં જ એક જીવતા માણસને ગળી જઈ બેઠો હતો. શંકર ભગવાનનો ઉપદેશ સાંભળી કોઇક રીતે મગરના પેટમાંથી આ માણસ બહાર આવ્યો અને જ્ઞાની પુરુષ બન્યો. મગરમચ્છ દ્વારા બીજો જન્મ પામેલ આ માણસ મત્સ્યેન્દ્રનાથ તરીકે ઓળખાયા, જેમણે હઠયોગી તરીકે ખ્યાતિ મેળવી હઠયોગ પ્રદીપિકા નામનો ગ્રંથ પણ લખ્યો હતો. મત્સ્યેન્દ્રનાથના એક ગૌરવશાળી શિષ્ય ગોરખનાથએ ગુરુની પુત્રો પ્રત્યેની વધુ પડતી આસક્તિ હોઇ, બંને પુત્રોને નદીકિનારે મારી નાખ્યા. આ બંને પુત્રોને નદીનાં માછલાંનો અવતાર મળ્યો. આમ મચ્છ અને મત્સ્ય પરથી આ નદી મચ્છુ નદી તરીકે ઓળખાવા લાગી.

સિંચાઇના હેતુને અનુલક્ષીને ૧૯૬૧ના વર્ષમાં વાંકાનેરની ઉપરવાસમાં, ૨૩ કિલોમીટર જેટલા અંતરે મચ્છુ-૧ બંધનું બાંધકામ શરુ કરવામાં આવ્યું હતું. ત્યારબાદ મોરબી તાલુકામાં જોધપુર નદી ગામ પાસે, (મોરબીથી ૬ કિલોમીટર ઉપરવાસમાં) મચ્છુ-૨ બંધનું કામ શરુ થયું હતું, જે ૧૯૭૨ના વર્ષની આસપાસ પુરું થયું હતું.

૧૧ ઓગસ્ટ ૧૯૭૯ ના રોજ ઉપરવાસમાં ભારે વરસાદ થવાથી મચ્છુ-૨ જળબંધમાં પાણીનું સ્તર વધી ગયું હતું અને બપોરે ૩.૩૦ કલાકે મચ્છુ-૨ નો માટીનો પાળો તૂટી ગયો હતો. જેથી ભયંકર જળ હોનારત સર્જાઈ હતી. જેમાં હજારો લોકોનાં મૃત્યુ થયા હતા. મોરબી મચ્છુ-૨ બંધ જળ હોનારતમાં તણાઈને મૃત્યુ પામેલા દિવંગતોની સ્મૃતિમાં રાણી બાગમાં, મણિમંદિરની સામે, એક સ્મૃતિ સ્મારક ઉભુ કરવામાં આવેલ છે. આ ભયંકર જળ હોનારત ઉપર હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીના છાત્રોએ કરેલું સંશોધન પુસ્તક રૂપે પ્રકાશિત થયેલ છે.

                                       મછુન્દ્રી નદી

  ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં આવેલા ગીરના જંગલમાંથી નીકળતી એક નદી છે. પૂર્વ ગીરના જંગલમાં રાજમલ તળેટીના જેનગરના ઉપરના ભાગેથી આ નદી નીકળે છે. હડાળા પાસેના ભગતના કુવેથી આ નદી નીકળે છે એવી પણ સ્થાનિક માન્યતા પ્રવર્તે છે. આ નદીની લંબાઇ આશરે ૬૦ કિલોમીટર જેટલી છે. ગીરના જંગલમાંથી પસાર થતી આ નદી ઉના તાલુકાના નવાબંદર ગામ પાસે અરબી સમુદ્રમાં મળી જાય છે. ઉના તાલુકામાં આવેલા કોદિયા ગામ પાસે આ નદી ઉપર એક મોટો બંધ બાંધવામાં આવેલ છે, જેની સિંચાઈથી ઉના તાલુકાનાં ગામોને લાભ મળે છે. તેમ જ દ્રોણેશ્વર પાસે આ નદી ઉપર એક બંધ બાંધવામાં આવેલ છે, જે વર્ષો જૂનો છે. ઉના તાલુકાને મછુન્દ્રી નદી અને રાવલ નદી પરના બંધના પાણીનો લાભ મળે છે. આ નદીને બંને કાંઠે ઘટાટોપ વનરાઈ, ઉંચી-નીચી ભેખડો, માલધારીઓ તથા સિંહો જોવા મળે છે. જંગલ વિસ્તારમાંથી પસાર થતી આ નદીના કાંઠે દ્રોણેશ્વર મહાદેવનું પુરાતન મંદિર આવેલ છે.

                            મીંઢોળા નદી



  તાપી અને સુરત જિલ્લાની મહત્વની નદી છે, જે ગુજરાત રાજ્યમાં થઈને વહે છે. આ નદીની કુલ લંબાઈ ૧૦૫ કિ. મી. અને સ્ત્રાવ વિસ્તાર (કૅચમેન્ટ એરિયા) ૧૫૧૮ ચોરસ કિલોમીટર જેટલો છે^[૧]. તેનો ઉદ્ભવ સોનગઢ તાલુકાના ડોસવાડા ગામની ઉપરવાસમાં આવેલા જંગલ વિસ્તારમાંથી થાય છે. આ નદી પર ડોસવાડા ગામ નજીક એક નાનો બંધ બાંધવામાં આવેલ છે. આ નદીનો અંત અરબી સમુદ્રમાં ઉભરાટ નજીક આવેલા દાંતી ગામ પાસે થાય છે. તેનો ઉપયોગ ખાસ તો સીંચાઇ માટે કરવામાં છે, તેના ઉપર ૩ નાના-મોટા ચેકડેમ બાંધવામાં આવ્યા છે. આ નદી વાંકાચુકા વળાંકો વાળી હોવાથી તેના પર વાહન-વ્યવહારના લગભગ ૧૪ જેટલા પુલો આવેલા છે. મીંઢોળા નદીને કીનારે બાજીપુરા, બારડોલી, મલેકપુર જેવા ગામો વસ્યા છે.

 

                                   મેશ્વો નદી

   સાબરકાંઠા જિલ્લામાં આવેલા શામળાજી પાસેથી વહે છે. આ નદી સાબરમતી નદીની ઉપનદી છે. આ નદી પર શામળાજી પાસે મેશ્વો જળાશય યોજનાના નામથી બંધ બાંધવામાં આવ્યો છે.

મેશ્વો નદીને કાંઠા પર આવેલાં ગામો

આંતરોલી તા. તલોદનાંદિસણ (તા. મોડાસા)રણાસણ (તા. તલોદ)ગઢારમોસ (તા. ધનસુરા)સિમલીયા (તલોદ)દેવની મોરી (તા. ભિલોડા)દહેગામ તાલુકો

                                રાવલ નદી

   ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં આવેલા ગીરના જંગલમાંથી નીકળતી એક નદી છે. પૂર્વ ગીરના જંગલમાં આવેલા દુધાળા ગામના ઉપરના ભાગેથી આ નદી નીકળે છે. આ નદીની મહત્તમ લંબાઇ ૬૫ કિમી છે અને કુલ સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૪૩૬ ચોરસ કિલોમીટર (૧૬૮ ચો માઈલ) છે. ગીરના જંગલમાંથી પસાર થતી આ નદી જાફરાબાદ તાલુકાના ધારાબંદર ગામ પાસે અરબી સમુદ્રમાં મળી જાય છે. ઝવેરચંદ મેઘાણીએ રાવલ નદીને "અબોલા રાણી" કહી છે. આ નદીને બંને કાંઠે ઘટાટોપ વનરાઈ, ઉંચી-નીચી ભેખડો, માલધારીઓ તથા સિંહો જોવા મળે છે. ઉના તાલુકામાં આવેલા મહોબતપરા ગામ પાસે આ નદી ઉપર એક નાનો બંધ બાંધવામાં આવેલ છે. તેમ જ ઉના તાલુકામાં જ આવેલા ચીખલકુબા ગામ પાસે આ નદી ઉપર એક મોટો બંધ બાંધવામાં આવેલ છે. ઉના તાલુકાને મછુન્દ્રી નદી અને રાવલ નદી પરના બંધના પાણીનો લાભ મળે છે. રાવલ નદી પરના બંધમાંથી પાઇપલાઇન દ્વારા દીવને પીવાનું પાણી પણ પુરું પાડવામાં આવે છે. આ નદીના બંધમાં જમરી નદીનું પાણી પણ ઠલવાય છે.

                                    રુકમાવતી નદી 

 રામપર-વેકરા ગામ, તા. ભુજ, કચ્છમાંથી નીકળીને કચ્છના અખાતને મળે છે. નદીની લંબાઇ ૫૦ કિમી છે. તેનો સ્‍ત્રાવક્ષેત્ર ૪૪૮ ચો. કિમી. છે. નદી ઉપર નાની સિંચાઇ યોજનાના પાંચ બંધ તેમજ વિજય સાગર બંધ આવેલ છે.

                                     વાત્રક નદી

   ઇતિહાસમાં રામાયણના સમય થી અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તેનુ પ્રાચીન નામ વેદ-વતી હતું. હવે તે વાત્રક તરીકે ઓળખાય છે.વાત્રક નદી દક્ષિણ રાજસ્થાનમાં અરવલ્લીની ગિરિમાળામાંથી નીકળીને ૧૭૮ કિમી વહીને અમદાવાદથી ૩૪ કિમી દૂર પાલા ગામ નજીક સાબરમતી નદીમાં ભળી જાય છે. એરુ, માઝમ અને શેઢી નદીઓ વાત્રકની મહત્વની ઉપ-નદીઓ છે.
  
નદી કિનારે આવેલા ગામો-શહેરો
 મહેમદાવાદમોદજ 

અાભાર - Veerubhai



                 વિશ્વામિત્રી નદી 

મહી નદી અને નર્મદા નદીની વચ્ચે પૂર્વથી પશ્ચિમ વહેતી નદી છે. આ નદીનું મૂળ પાવાગઢ ડુંગર પર છે, તેને કિનારે ઘણું ખરું વડોદરા શહેર વસેલું છે.આ નદી ખાનપુર ગામ નજીક ખંભાતના અખાતને મળતા પહેલાં ઢાઢર નદી અને ખાનપુર નદી સાથે જોડાય છે.આ નદી આજવા નજીક સયાજી સરોવર અને ઢાઢર શાખાનો દેવ બંધ સમાવે છે. વડોદરાના નાના મોટા અનેક જળાશયો સીધી અથવા તો આડકતરી રીતે વિશ્વામિત્રી સાથે જોડાય છે. ખાસ કરીને ચોમાસામાં વડોદરાના અનેક જળાશયોનું વધારાનું પાણી વિશ્વામિત્રીમાં ઠલવાય છે, તેથી જ સામાન્ય સંજોગોમાં તેમાં ઘણું ઓછું પાણી હોય છે. વિશ્વામિત્રી નદી ઘણી જગ્યાએ ખુબ જ પ્રદુષિત પણ છે. તેમ છતાં આ નદી ૧૦૦થી વધું મગરનું ઘર છે.હાલ વિશ્વામિત્રી નદીની સાફસફાઇ તેમજ મગર ગણતરીની ઝુંબેશ ચાલું છે. ભારતમાં આવેલી કદાચ આ એવી એક માત્ર નદી છે જે શહેરની મધ્યેથી પસાર થાય છે અને ખુબજ નાનો પટ ધરાવતી હોવા છતાં તેમાં આટલી મોટી સંખ્યામાં મગરો છે. આ નદી પર અનેક બંધ આવેલા હોવા છતાં સહાયક નદીઓને કારણે તેમાં પૂર આવતું રહે છે.વડોદરા મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન (વીએમસી) દ્વારા વિશ્વામિત્રી નદી પર સાબરમતી રિવરફ્રન્ટની જેવી યોજના બનાવવાનો પ્રસ્તાવ છે, જે ૨૦ થી ૨૫ વર્ષ સુધી ચાલશે.

                         શેઢી નદી ‍(પ્રાચીન નામ: સેટ્ટિકા‌) 

 મહીસાગર જિલ્લાની વરધારીની ટેકરીઓમાંથી મહીસાગર અને ખેડા જિલ્લામાં પસાર થઈ ખેડા પાસે વાત્રક નદીને મળે છે. નદીની લંબાઇ ૧૧૩ કિમી છે.આ નદીની સહાયક નદીઓ વારાસી અને મહોર નદીઓ છે.

શેઢી નદીનાં કિનારે પૂજ્ય મોટાનો આશ્રમ આવેલો છે.

                       શેત્રુંજી નદી

 અમરેલી જિલ્લાની સૌથી મોટી નદી શેત્રુંજી છે. તે ગીરના જંગલમાં આવેલી ચાંચાંઇ ટેકરીમાંથી નીકળી ધારી ગામ પાસેથી વહે છે. આ નદી ઉપર ખોડિયાર ડેમ ૧૯૬૭ના વર્ષમાં બાંધવામાં આવેલ છે અને તે ૩૨ મિલિયન ઘનમિટર સંગ્રહશક્તિ ધરાવે છે.૧૬,૬૭૫ ચો.એકર જમીન સિંચાઇ (પિયત) હેઠળ આવે છે. અમરેલી તાલુકાના ૨૪ ગામોને ખોડિયાર ડેમની નહેરોનો લાભ મળે છે. અમરેલી શહેરને પીવાનું પાણી પુરૂ પાડવામાં આવે છે. આ સ્‍થળે ગળધરા ખોડિયાર માતાજીનું સુપ્રસિદ્ધ મંદિર આવેલું છે. આ મંદિરની સામે નદીના કાળા પથ્થરોમાં પાણીનો ઝરો વહે છે. લાખો શ્રદ્ધાળુ લોકો અહીંની મુલાકાત લે છે.



                સરસ્વતી નદી  

ભારત દેશના ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલી નદી છે. આ નદીનું ઉદ્ગમ સ્થાન અંબાજી પાસે કોટેશ્વર ડુંગરમાં છે અને તે કચ્છના રણને મળે છે. નદીની મહત્તમ લંબાઇ ૩૬૦ કિમી અને તેનો સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૩૭૦ ચોરસ કિમી છે. સરસ્વતી નદીના કાંઠા પર પાટણ અને સિદ્ધપુર શહેરો વસેલા છે.આ નદી સમુદ્રને મળતી નથી માટે તેને કુમારિકા નદી કહે છે.

સરસ્વતી નદી આર્યાવર્તની ત્રણ નદીઓમાંની એક પવિત્ર નદી ગણાય છે. ઋગ, સામ અને અથર્વનાં જુદાં જુદાં મંડળોમાં એની સ્તુતિઓ ગાવામાં આવી છે. વાયુ પુરાણમાં તેને હિમવત્પાદનિસ્સૃતા અને સમુદ્રગા કહેલી છે અને બીજે સ્થળે એને "સિન્ધુ અને મરુ દેશના બે ભાગ કરી પશ્ચિમ સમુદ્રને મળનારી" ગણાવી છે. વેદકાલીન સરસ્વતીનો પ્રવાહ હિમાલયમાંથી નીકળી, હાલની મારવાડની ભૂમિમાં થઈ આબુના પહાડો આગળ ગુજરાતમાં પ્રવેશ કરી ગુજરાત અને કાઠિયાવાડના પ્રદેશને જુદા પાડી ખંભાતના અખાત આગળ સમુદ્રમાં ભળતો હતો. કહેવાય છે કે હાલ આ નદીનું મૂળ ઉદ્ગમ સ્થાન બદ્રીનાથ પાસે આવેલા ભીમ સેતુની નજીક ગૌમૂખમાં છે. જે નદી રૂપે બદ્રીનાથ પાસેથી વહેતી વહેતી છેક અલ્હાબાદમાં ત્રીવેણી સંગમ સુધી આવીને ધરતીમાં લૂપ્ત થઇ જાય છે. જે ફરી પાછી રાજસ્થાનમાં આબુ પાસે પુનઃ પ્રગટ થાય છે અને ગુજરાતમાંથી પસાર થતાં કચ્છનાં રણમાં આવી ફરી ધરતીમાં લુપ્ત થઈ જાય છે. ગુજરાતમાં આવેલું સિદ્ધપુર સરસ્વતી નદીના કાંઠે વસેલું છે, જ્યાં કારતકી પૂનમનો મેળો ભરાય છે જે માણવા સ્થાનિક તેમજ દૂર દૂર ના રબારીઓ આવે છે. આ ઉપરાંત ગુજરાત ભરમાંથી અન્ય કોમનાં લોકો પણ આ મેળામાં ઉમટે છે. અહીં નદી કિનારે માતૃપક્ષના શ્રાદ્ધની વિધિ કરવામાં આવે છે. આ નદી ઉપર પાંડવા નામનું ગામ આવેલું છે, જ્યાં મુક્તેશ્વર મહાદેવનું પૌરાણીક મંદિર આવેલુ છે અને બંધ આવેલો છે. એવી માન્યતા છે કે અહીં પાંડવોએ ગુપ્તવાસ દરમિયાન પોતાના પિતા પાંડુ રાજાની મુક્તિ માટે આરાધના કરી હતી.

                               સાબરમતી  નદી

 પશ્ચિમ ભારતમાં આવેલી નદી છે. તેનું ઉદ્‌ગમ સ્થાન રાજસ્થાન રાજ્યના ઉદયપુર જિલ્લામાં અરવલ્લીની પર્વતમાળામાં છે. શરૂઆતના ભાગમાં તેનું નામ વાંકળ છે. સાબરમતી નદીનો મોટો ભાગ ગુજરાતમાંથી વહે છે અને ખંભાતના અખાત થકી અરબી સમુદ્રમાં ભળી જાય છે. નદીની કૂલ લંબાઇ ૩૭૧ કી.મી. છે અને કૂલ સ્‍ત્રાવક્ષેત્ર ૨૧,૬૭૪ ચો.કિ.મી. છે. સેઇ, સીરી અને ધામની સાબરમતી નદીના જમણા કાંઠાની શાખાઓ છે. વાકલ, હરણાવ, હાથમતી, ખારી, વાત્રક, ડાબા કાંઠાની શાખાઓ છે. અમદાવાદ અને ગાંધીનગર, અનુક્રમે ગુજરાતના વ્યાપારી તથા રાજકીય પાટનગરો સાબરમતી નદીને કાંઠે વસેલા છે. લોકવાયકા પ્રમાણે ઇ.સ. ૧૪૧૧ ગુજરાતના સુલતાન અહમદશાહને સાબરમતી નદીને કાંઠે એક નીડર સસલાને શિકારી કુતરું ભગાડતા જોઇ અમદાવાદ શહેર વસાવવાની પ્રેરણા મળી હતી. ભારતની આઝાદીની ચળવળ દરમ્યાન મહાત્મા ગાંધીએ આ નદીને કિનારે સાબરમતી આશ્રમ સ્થાપ્યો હતો, જે મહાત્મા ગાંધીનું ઘર તેમજ સમગ્ર સ્વાતંત્ર્ય ચળવળનું કેન્દ્ર બની રહ્યો. ધોળકા તાલુકાના વૌઠા ગામ પાસે સાબરમતી નદી અને અન્ય નદીઓનો સંગમ થાય છે. દર વર્ષે ત્યાં ખૂબ જ મોટો અને પ્રસિધ્ધ મેળો ભરાય છે, જ્યાં ગુજરાતની ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિનાં દર્શન થાય છે. આ ભાતીગળ મેળો માણવા વિદેશીઓ પણ આવે છે.

સાબરમતી નદી પર નીચેના મુખ્ય બંધો આવેલા છે:
સેઇ બંધહરણાવ બંધહાથમતી બંધગુહાઇ બંધવર્તક બંધ (પ્રોજેક્ટ)કલ્પસર બંધ (પ્રોજેક્ટ)સાબરમતી નદી પર તેના ઉદ્‌ગમ સ્થાનથી ૮૦ કિ.મી.નાં અંતરે અને અમદાવાદથી ૧૬૫ કિમી દૂર મહેસાણા જિલ્લામાં ધરોઇ ગામમાં ધરોઇ બંધ બાંધવામાં આવેલો છે. આ બંધનો સ્‍ત્રાવક્ષેત્ર ૫,૪૭૫ ચો.કિ.મી. છે અને તેનાથી ૨૦૨ કિ.મી.નાં અંતરે વાસણા બેરેજ છે, જેનો સ્‍ત્રાવક્ષેત્ર ૧૦,૬૧૯ ચો.કિ.મી. છે . આ બંધનું બાંધકામ ૧૯૭૮માં કરવામાં આવ્યું હતું. બંધનો સ્ત્રાવક્ષેત્રમાંથી ૨,૬૪૦ ચો.કિમી ગુજરાત રાજ્યને ભાગે આવે છે.

                 સુકભાદર નદી અથવા સુખભાદર નદી 

  ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં વહેતી મહત્વની નદી છે.
સુકભાદર નદી સાબરમતી નદીની ઉપનદી છે. વૌઠા ખાતે આ નદી સાબરમતી નદીમાં મળી જાય છે. આ નદી ૧૯૪ કિલોમીટર જેટલી લાંબી છે અને એનો સ્ત્રાવ વિસ્તાર ૨૧૧૮ ચોરસ કિલોમીટર જેટલો છે.
પુરાતત્વ ક્ષેત્રે ખૂબ જ જાણીતું લોથલ બંદર સુકભાદર નદી પર આવેલું હતું.

                                હાથમતી નદી 

  ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના ઉત્તર ભાગમાં આવેલા સાબરકાંઠા જિલ્લામાંથી વહે છે. અરવલ્લીની પહાડીઓમાંથી નીકળતી આ નદી સાબરનદી નદીની ડાબા કાંઠાની ઉપનદીઓ પૈકીની એક છે. આ નદી પર હિંમતનગર નજીક બંધ બાંધવામાં આવ્યો છે. આ બંધ સાબરકાંઠા જિલ્લામાં સિંચાઈનો અગત્યનો સ્ત્રોત છે. ગુહાઈ નદી હાથમતી નદીની ઉપનદી છે.

હાથમતી નદીના કાંઠા પર આવેલાં ગામો -

ભિલોડાહિંમતનગર

અાભાર - Veerubhai