ભારતના બંધારણ વિશે આટલું જાણો

♦♦ *ભારતના બંધારણ વિશે આટલું જાણો*

 બંધારણ ધડવાનો સૌપ્રથમ વિચાર સર એમ.એન.રોય (માનવેન્દ્રનાથ રોય) ને આવ્યો હતો.

 ભારતનું બંધારણ 22 ભાગ(આર્ટિકલ્સ)માં વહેંચાયેલું છે.

 બંધારણમાં 12 પરિશિષ્ટો (અનુસૂચિઓ) છે. (મૂળ બંધારણમાં 8 અને પાછળથી 4 જોડાયેલ છે.)

 મૂળ બંધારણમાં 395 અનુચ્છેદો છે.(હાલના બંધારણમાં 446 અનુચ્છેદો છે.)

 બંધારણ ઘડવાની શરૂઆત (બંધારણ સભાની રચના) કેબિનેટ મિશન યોજના હેઠળ જુલાઇ-1946 માં થઇ હતી.

 બંધારણ સભામાં કુલ 389 સભ્યો હતા.(જેમાં 296 સભ્યો બ્રિટીશ હિંદના અને 93 સભ્યો દેશી રાજ્યોના હતા.)

 બંધારણ સભામાં અનુસૂચિત જાતિના 30 સભ્યો હતા.

 બંધારણ સભામાં એંગ્લો-ઇન્ડિયનના પ્રતિનિધિ તરીકે ફેન્ક એન્થની અને પારસીઓના પ્રતિનિધિ તરીકે એચ.પી.મોદી હતા.

 બંધારણ સભાના કામચલાઉ (અસ્થાયી અથવા કાર્યકારી) પ્રમુખ ડૉ. સચ્ચિદાનંદ સિંહા હતા.

 બંધારણ સભાના પ્રમુખ (ચૂંટાયેલા અધ્યક્ષ) ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદ હતા.(જે પાછળથી ભારતના પ્રથમ રાષ્ટપતિ બન્યા હતા.)

 બંધારણની ખરડા સમિતિ (મુસદ્દા સમિતિ અથવા ડ્રાફટિંગ સમિતિ) ના અધ્યક્ષ(ચેરમેન) ડૉ. ભીમરાવ આંબેડકર હતા. (જે પાછળથી ભારતના પ્રથમ કાયદા મંત્રી બન્યા હતા.)

 ખરડા સમિતિમાં સાત સભ્યો હતા.
1. એન. ગોપાલસ્વામિ આયંગર 2. અલ્લાદી કૃષ્ણ સ્વામિ ઐયર
3. ટી.ટી. કૃષ્ણમાચારી
4. કનૈયાલાલ મુનશી
5. સૈયદ મુહમ્મદ સાદુલ્લા
6. ટી. માધવરાય

 આ છ જણનો સભ્ય તરીકે અને સર બેનીગાલ નરસિંહરાવનો સલાહકાર તરીકે સમાવેશ કરેલ હતો.

 બંધારણ ધડવાની શરૂઆત 9 ડિસેમ્બર,1946 માં થઇ.(આ દિવસે બંધારણ સભાની પ્રથમ બેઠક ડૉ. સચ્ચિદાનંદ સિંહાના પ્રમુખ પદે મળી હતી.)

 બંધારણ ઘડવામાં (પૂરૂ કરવામાં) લાગેલો સમય- 2 વર્ષ,11 માસ,18 દિવસ.

 બંધારણ સભાની બેઠકો  166 દિવસ ચાલી.

 ભારતીય બંધારણનો સ્વીકાર 26,નવેમ્બર,1949 ના રોજ થયો. ( આ દિવસે બંધારણ સભાએ બંધારણ પસાર કર્યું.)

 ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદ પ્રજાસત્તાક ભારતના પ્રથમ રાષ્ટપતિ તરીકે ચૂંટાયા 24,જાન્યુઆરી,1950.

 ભારતીય બંધારણનો અમલ- 26,જાન્યુઆરી,1950.(આ દિવસે ભારતને પ્રજાસત્તાક રાષ્ટ્ર તરીકે જાહેર કરાયું.)

 ભારતના બંધારણીય વડા રાષ્ટ્રપતિ ગણાય છે.

♦ *ભારતના બંધારણની વિશેષતાઓ*

 ભારતનું બંધારણ લેખિત હોવાથી તેને ‘દસ્તાવેજી બંધારણ’ કહે છે.

 ભારતનું બંધારણ વિશ્વમાં સૌથી વિસ્તૃત અને લાંબુ છે.

 બંધારણનો પ્રારંભ આમુખથી થાય છે.

 પરિવર્તનશીલ બંધારણ છે.

 સંઘાત્મક શાસન પ્રણાલિ છે.

 બંધારણ ભારતને સાર્વભોમ,લોકશાહી અને પ્રજાસત્તાક રાજ્ય તરીકે જાહેર કરે છે.

 પુખ્ત મતાધિકારનો સ્વીકાર થયેલો છે. 18 વર્ષ કે તેથી ઉપરના દરેક વ્યક્તિને કોઇપણ ભેદભાવ (શિક્ષણ,જાતિ,ધર્મ,લિંગ કે આવકને ધ્યાને લિધા વિના) વિના મતાધિકાર આપેલ છે.

 સત્તાના દરેક સ્થાનો પર ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ જ વહીવટ કરી શકે છે.

 ભારતનું સર્વોચ્ચ સ્થાન રાષ્ટ્રપતિનું છે.આ પદ માટે પણ ચૂંટણી થાય છે.

 દ્વિગૃહી ધારાસભા છે.

 એકજ નાગરિકતાની જોગવાઇ છે.

 સ્વતંત્ર ન્યાયપલિકાની વ્યવસ્થા.

 ભારત બિનસાંપ્રદાયિક રાજ્ય છે.બિનસાંપ્રદાયિક રાજ્ય એટલે સર્વ ધર્મ પ્રત્યે સમભાવ રાખતું રાજ્ય.

 બંધારણમાં મૂળભૂત હક્કો (અધિકારો) અને ફરજો દર્શાવેલી છે.

♦ *ભારતના બંધારણનું આમુખ*

 બંધારણની શરૂઆત આમુખથી થાય છે.

 આમુખ જવાહરલાલ નહેરૂએ લખ્યું હતું.

આમુખ ઇ.સ 1973 થી બંધારણનો ભાગ બન્યું.

 આમુખ બંધારણને સમજવાની ચાવી પૂરી પાડે છે.

 આમુખને કોર્ટમાં પડકારી શકાતું નથી.

 ઇ.સ 1976 માં  42 મો સુધારો થયો, જેમાં સમાજવાદી, ધર્મનિરપેક્ષ, (બિનસાંપ્રદાયિક), એકતા અને રાષ્ટ્રની અખંડિતતા જેવા શબ્દો આમુખમાં ઉમેરાયા.

 ‘ કેશવાનંદ ભારતી’ કેસમાં હાઇકોર્ટે આમુખને બંધારણનો જ એક ભાગ ગણાવ્યો છે.

♦ *ભારતના બંધારણ  ના મહત્વની કલમો*

 *ભાગ-1*
*(સંઘ અને તેનું રાજ્યક્ષેત્ર)*
  
➖અનુચ્છેદ-01
ઇન્ડિયા અર્થાત ભારત રાજ્યોનો સંઘ રહેશે.

➖અનુચ્છેદ-02
નવાં રાજ્યો દાખલ કરવાં અથવા સ્થાપના કરવી.

➖અનુચ્છેદ-03
નવાં રાજ્યોની રચના અને વિદ્યમાન રાજ્યોના વિસ્તારો,સીમાઓ કે નામોમાં ફેરફાર કરવા.

 *ભાગ-2*
*(નાગરિકતા)*
અનુચ્છેદ- 05 થી 11 નાગરિકતા અંગે છે.

➖અનુચ્છેદ-05
સંવિધાનના પ્રારંભે જે ભારતમાં વસવાટ કરતા હોય અથવા ભારતમાં જન્મ્યા હોય કે જેના માતાપિતામાંથી કોઇ ભારતમાં જન્મેલા હોય તેવી દરેક વ્યક્તિ ભારતની નાગરિક કહેવાય છે.

➖અનુચ્છેદ-06
ભારતમાંથી પાકિસ્તાનમાં ગયા હોય તેવી વ્યક્તિઓની નાગરિકતા અંગે.

➖અનુચ્છેદ-07
પાકિસ્તાનમાંથી ભારતમાં આવ્યા હોય તેવી વ્યક્તિઓની નાગરિકતા અંગે.

 *ભાગ-3*
*(મૂળભૂત હક્કો/અધિકારો)*
અનુચ્છેદ-12 થી 35 મૂળભૂત અધિકારો (હક્કો) અંગે ના છે.

➖અનુચ્છેદ-14 થી18
(1) સમાનતાનો હક

➖અનુચ્છેદ-19 થી 22
(2) સ્વતંત્રતાનો હક

➖અનુચ્છેદ-23 થી 24
(3) શોષણ સામેનો હક

➖અનુચ્છેદ-25 થી 28
(4) ધાર્મિક સ્વતંત્રતાનો હક

➖અનુચ્છેદ-29 થી 30
(5) સાંસ્કૃતિક અને શૈક્ષણિક હકો

➖અનુચ્છેદ-32
(6) સંવિધાનના ઉપાયોનો હક (બંધારણીય ઇલાજોનો હક)

♦ *મૂળભૂત હક્કો  ના અગત્યના અનુચ્છેદો*

 અનુચ્છેદ-14
➖કાયદાની નજરે બધા નાગરિકો સમાન.

 અનુચ્છેદ-15
➖ઘર્મ,જાતિ,લિંગ કે રંગને આધારે જાહેર સ્થળે કોઇ ભેદભાવ ન કરી શકાય.(જાહેર હોટલો,મનોરંજનના સ્થળો, રેસ્ટોરન્ટો, કૂવા, સ્નાનઘાટો, તળાવો અને સાર્વજનિક સ્થળોમાં પ્રવેશ.)

 અનુચ્છેદ-16
➖જાહેર નોકરીમાં દરેકને સમાન તક.

 અનુચ્છેદ-17
➖અસ્પૃશ્યતા નાબૂદી.

 અનુચ્છેદ-20
➖અપરાધની સજા અંગે રક્ષણ-એક જ ગુના માટે એકથી વધુ વાર કામ ચલાવીને આરોપીને શિક્ષા કરી શકાય નહીં.

 અનુચ્છેદ-21
➖જીવન જીવવાનો હક-દરેક નાગરિક સ્વંતંત્ર રીતે જીવન જીવી શકે.

 અનુચ્છેદ-21 (ક)
➖શિક્ષણનો હક- છ થી ચૌદ વર્ષની વય સુધીના બાળકોને મફત અને ફરજિયાત શિક્ષણની જોગવાઇ.(2002 માં 86 મા સુધારાથી આ હક ઉમેરાયો છે.જેથી હકોની સંખ્યા 7 થાય છે.)

 અનુચ્છેદ-22
➖ધરપકડ અને અટકાયત સામે રક્ષણ.આરોપીની ધરપકડ થયાના 24 કલાકની અંદર મેજીસ્ટ્રેટ સમક્ષ રજુ કરવો પડે.

 અનુચ્છેદ-23
➖મનુષ્ય વેપાર અને વેઠપ્રથા પર પ્રતિબંધ.

 અનુચ્છેદ-24
➖કારખાનાં વગેરેમાં 14 વર્ષથી નીચેનાં બાળકોને નોકરી રાખવા અંગે પ્રતિબંધ.(બાળજૂરી પર પ્રતિબંધ)

 અનુચ્છેદ-29
➖લધુમતીઓના હિતોનું રક્ષણ.(પોતાની ભાષા,લિપિ કે સંસ્કારને જાળવી રાખવાનો હક)

 અનુચ્છેદ-30
➖ધર્મ કે ભાષા આધારિત લઘુમતિઓને શિક્ષણ સંસ્થાઓ સ્થાપવાનો હક.

 અનુચ્છેદ-31
➖મિલ્કતનો અધિકાર.( જે 1978 ના 44 મા સુધારાથી રદ કરેલ છે.પરંતુ ફક્ત જમ્મુ કાશ્મિરમાં આ અધિકાર અમલમાં છે.)
⬛◽⬛◽⬛◽⬛◽⬛◽⬛

‍♂ *Edited By* 
‍ *પૃથ્વીરાજસિંહ ચૌહાણ* ‍

♥ *જ્ઞાન કી દુનિયા* ♥

* ભારતનું બંધારણ*

‍♂ ઈ.સ.૧૯૪૬ માં શેમાં બંધારણસભાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી ?
*કેબીનેટ મિશનમાં*

‍♂ ઈ.સ.૧૯૪૬ માં પ્રાંતોની ધારાસભાના સભ્યો દ્વારા બંધારણસભાનાં કેટલા સભ્યોની ચૂંટણી થઈ ?
*૩૮૯*

‍♂ બંધારણસભાનાં પ્રમુખ કોણ હતાં?
*ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદ*

‍♂ બંધારણસભાની પ્રથમ બેઠક કોના પ્રમુખ પદે મળી હતી ?
*સચ્ચિદાનંદ સિંહાના પ્રમુખ પદે*

‍♂ બંધારણસભાની પ્રથમ બેઠક ક્યારે મળી હતી ?
*૯ ડિસેમ્બર,૧૯૪૬*

‍♂ ડો. રાજેન્દ્રપ્રસાદને ક્યારે બંધારણસભાના પ્રમુખ તરીકે ચૂંટવામાં આવ્યા ?
*૧૧ ડિસેમ્બર,૧૯૪૬*

‍♂ બંધારણ સમિતિ (બંધારણનો મુસદ્દો તૈયાર કરનાર સમિતિ) ની રચના ક્યારે કરવામાં આવી ?
*૨૯ ઓગષ્ટ, ૧૯૪૭*

‍♂ બંધારણ સમિતિ (બંધારણનો મુસદ્દો તૈયાર કરનાર સમિતિ) ના અધ્યક્ષ કોણ હતાં ?
*ડૉ. ભીમરાવ (બાબા સાહેબ) આંબેડકર*

‍♂ બંધારણ સમિતિ (બંધારણનો મુસદ્દો તૈયાર કરનાર સમિતિ) ના સલાહકાર કોણ હતાં ?
*સર બેનીગાલ નરસિંહરાવ*

‍♂ મુસદ્દા સમિતિએ તૈયાર કરેલ ખરડાનું પ્રથમ વાંચન ક્યારે થયું ?
*૪ નવેમ્બર,૧૯૪૮ ના રોજ*

‍♂ બંધારણને ક્યારે મંજૂર થયેલુ જાહેર કરવામાં આવ્યુ ?
*૨૬ નવેમ્બર,૧૯૪૯*

‍♂ બધારણને તૈયાર કરવામાં કેટલો સમય લાગ્યો ?
*૨ વર્ષ,૧૧ મહિના અને ૧૮ દિવસ*

‍♂ પ્રજાસત્તાક ભારતનાં પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ કોણ હતા ?
*ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદ*

‍♂ ડૉ. રાજેન્દ્રપ્રસાદને પ્રજાસત્તાક ભારતનાં પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ તરીકે ક્યારે ચૂંટવામાં આવ્યા ?
*૨૪ જાન્યુઆરી ૧૯૫૦ ના રોજ*

‍♂ બંધારણનો અમલ ક્યારથી શરુ થયો ?
*૨૬ જાન્યુઆરી ૧૯૫૦ ના રોજ*

‍♂ ભારતના બંધારણનો પ્રારંભ શેનાથી થાય છે ?
*આમુખથી*

‍♂ વિશ્વનું સૌથી વિશાળ બંધારણ કયા દેશનું છે ?
*ભારત*

‍♂ બંધારણનો ૪૨ મો સુધારો ક્યારે થયો ?
*ઈ.સ. ૧૯૭૬*

‍♂ બંધારણના કયા ભાગમાં મૂળભૂત હકોનો સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે ?
*બંધારણના ત્રીજા ભાગમાં*

‍♂ બંધારણના ચોથા ભાગમાં શેનો સમાવેશ થાય છે ?
*રાજનીતિનાં માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો*

‍♂ રાજનીતિનાં માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો કયા બે વિભાગમાં છે ?
*(૧) આંતરિક નીતિનાં માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો અને (૨) બાહ્ય નીતિનાં માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો*

‍♂ બંધારણની કલમ ૭૯ અનુસાર ભારતીય સંસદમાં શેનો સમાવેશ થાય છે ?
*રાષ્ટ્રપતિ, લોકસભા અને રાજ્યસભા*

‍♂ ખરડો કાયદો ક્યારે બને ?
*સંસદના બંને ગૃહો (લોકસભા અને રાજ્યસભા) કાયદાના ખરડાને પસાર કરે પછી રાષ્ટ્રપતિની સહી થતાં ખરડો કાયદો બને છે.*

‍♂ બંધારણની કઈ કલમ અનુસાર રાજ્યસભાની કુલ સભ્યસંખ્યા ૨૫૦ નક્કી કરવામાં આવી છે ?
*કલમ ૮૦ અનુસાર*

‍♂ રાજ્યસભાની કુલ સભ્યસંખ્યા ૨૫૦ માંથી કેટલા સભ્યોની નિયુક્તિ રાષ્ટ્રપતિ કરે છે ?
*૧૨ સભ્યો*

‍♂ રાજ્યસભાના સભ્ય બનવા માટે કેટલી વય મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવી છે ?
*ઓછામાં ઓછી ૩૦ વર્ષ*

‍♂ રાજ્યસભાના સભ્યો કેટલા વર્ષ માટે ચૂંટાય છે ?
*૬ વર્ષ માટે*

‍♂ રાજ્યસભા એ કેવુ ગૃહ છે ?
*કાયમી ગૃહ*

‍♂ રાજ્યસભામાં દર બે વર્ષે કેટલા સભ્યો નિવૃત થાય છે ?
*૧/૩ ભાગના સભ્યો*

‍♂ રાજ્યસભાની વર્ષમાં ઓછામાં ઓછી કેટલી બેઠક મળવી જ જોઇએ ?
*ઓછામાં ઓછી બે(૨) બેઠક*

‍♂ રાજ્યસભાની કામગીરીનું સંચાલન કોના દ્વારા થાય છે ?
*અધ્યક્ષ દ્વારા(ચેરમૅન)*

‍♂ રાજ્યસભાના અધ્યક્ષનો હોદ્દો કોણ સંભાળે છે ?
*ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપતિ*

‍♂ બંધારણની કઈ કલમ અનુસાર લોકસભાના સભ્યો ચૂંટાય છે ?
*કલમ (૮૧) અનુસાર*

‍♂ ૪૨મા બંધારણીય સુધારા મુજબ લોકસભાની સભ્યસંખ્યા કેટલી રહેશે ?
*૫૪૫ સભ્યો*

‍♂ લોકસભાના સભ્ય બનવા માટે કેટલી વય મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવી છે ?
*ઓછામાં ઓછી ૨૫ વર્ષ*

‍♂ લોકસભાની સમય મર્યાદા કેટલા વર્ષ નક્કી કરવામાં આવી છે ?
*૫ વર્ષ*

‍♂ લોકસભાની વર્ષમાં ઓછામાં ઓછી કેટલી બેઠક મળવી જ જોઇએ ?
*ઓછામાં ઓછી બે(૨) બેઠક*

‍♂ લોકસભાની કામગીરીનું સંચાલન કોના દ્વારા થાય છે ?
*અધ્યક્ષ દ્વારા(સ્પીકર)*

‍♂ બંધારણમાં અત્યાર સુધી કેટલા સુધારાઓ થયા છે ?
*૭૮ સુધારા*

‍♂ દરેક પ્રધાન વ્યક્તિગત રીતે કોને જવાબદાર છે ?
*વડાપ્રધાન ને*

‍♂ પ્રધાનમંડળ સંયુક્ત રીતે કોને જવાબદાર છે ?
*લોકસભાને*

‍♂ પ્રધાનો દરેક કાર્ય કોના નામે કરે છે ?
*રાષ્ટ્રપતિ*

‍♂ સરકારી ખરડાઓ કોણ રજુ કરે છે ?
*જે–તે ખાતા ના પ્રધાન*

‍♂ બિનસરકારી ખરડો એટલે શું ?
*પ્રધાન સિવાય અન્ય કોઈ સભ્ય ખરડો રજુ કરે*

‍♂ ખરડો રજુ કરતા પહેલા કોની મંજુરી લેવી પડે ?
*સ્પીકરની*

‍♂ કયો ખરડો પહેલા લોકસભામાં જ રજુ થઇ શકે ?
*નાણાંકીય ખરડો*

‍♂ લોકસભાએ પસાર કરેલા નાણાંકીય ખરડાને રાજ્યસભાએ ચર્ચા કરી કેટલા દિવસમાં લોકસભાને પરત મોકલવો પડે ?
*૧૪ દિવસ*

‍♂ ૧૪ દિવસમાં પરત ન મોકલેલો ખરડો કોણે પસાર કર્યો ગણાય ?
*રાજ્યસભાએ*

‍♂ બંધારણની કઈ કલમ અનુસાર રાષ્ટ્રપતિના હોદ્દાની ઉમેદવારી નક્કી કરવામાં આવી છે ?
*કલમ ૫૮*
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
* જાણવા જેવું *

*બંધારણમાં કયા દેશમાંથી કઈ-કઈ બાબતો લેવામાં આવી છે.*

‍♂ સંસદીય પ્રણાલી :- બ્રિટન

‍♂ સંસદીય વિશેષાધિકાર :- બ્રિટન

‍♂ સંસદ-વિધાનસભા-વિધાનસભા પરિષદની પ્રક્રિયા :- બ્રિટન

‍♂ મૂળભૂત અધિકારો :- અમેરિકા

‍♂ સર્વોચ્ચ અદાલતની સ્થાપના અને સત્તાઓ :- અમેરિકા

‍♂ ઉપરાષ્ટ્રપતિનું પદ :- અમેરિકા

‍♂ રાજ્યવ્યવસ્થા :- કેનેડા અને ગવર્નમેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા
એક્ટ-૧૯૩પ

‍♂ કટોકટી સંબંધી જોગવાઈઓ :- જર્મની અને ગવર્નમેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા
એક્ટ-૧૯૩પ

‍♂ રાજનીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો :- આયર્લેન્ડ

‍♂ નાગરિકોની મૂળભૂત ફરજો :- સોવિયેત સંઘ

‍♂ પ્રજાસત્તાક :- ફ્રાન્સ

‍♂ સંયુક્ત યાદી :- ઓસ્ટ્રેલિયા

 *જ્ઞાન કી દુનિયા* 